Accepteer cookies om deze inhoud in te laden.

Menu
Close

Workshop Licht op Van Doesburg

15 maart 2022

De collectie van Theo van Doesburg wordt veel uitgeleend aan musea in binnen- en buitenland. Het blootstellen aan licht eist echter zijn tol. De collectie, die veelal bestaat uit kwetsbare ontwerptekeningen, is binnen het programma Architectuur Dichterbij geconserveerd en zo nodig gerestaureerd om deze toegankelijk te houden voor toekomstige generaties. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) is ingeschakeld om ondersteuning te bieden bij het opstellen van een lichtbeleid, inclusief een verlichtingsplan voor tentoonstellingen en een bruikleenprotocol, om de zichtbaarheid van deze collectie blijvend te garanderen. Het traject startte met een workshop in Het Nieuwe Instituut.

Kleur, en de verhouding van kleuren ten opzichte van elkaar, is een belangrijk aspect van de ontwerptekeningen van Theo van Doesburg. Als bepaalde kleuren zouden vervagen, verandert het hele ontwerp. Om een werk te kunnen zien, is er licht nodig, maar licht beschadigt. Deze schade is vaak cumulatief en onherstelbaar, zelfs bij kleine hoeveelheden. Enkele uren zonlicht of enkele jaren museumverlichting kunnen lichtgevoelige materialen helemaal doen verdwijnen. Het Nieuwe Instituut is zich bewust van zijn taak om ervoor te zorgen dat dit werk en de visie van Van Doesburg die daaruit spreekt representatief blijft, zonder kleurverlies.

Theo van Doesburg en Cornelis van Eesteren. Ontwerp voor Maison Particulière, 1923. Blauwdruk. Collectie Het Nieuwe Instituut, DOES016.

Een producent kijkt anders naar het tentoonstellen van een collectiestuk dan een collectiebeheerder, daarom hebben verschillende belanghebbenden uit het instituut samen met deskundigen van de RCE op gebied van restauratie en conservering, en onder leiding van senior onderzoeker Agnes Brokerhof (RCE) in teams de basis gelegd voor het lichtbeleid. Voor deze workshop zijn de hierboven afgebeelde vier werken uit de collectie Van Doesburg geselecteerd. De leesbaarheid speelt hier een belangrijke rol: ze tonen het ontwerpproces en hebben daarom een hoge informatieve waarde voor o.a. onderzoekers.

Er zijn verschillende vragen verkend, zoals: waarin schuilt de waarde van een object of collectie? Wat gebeurt er met de waarde als het materiaal verandert? Hoeveel verandering is acceptabel over een bepaalde periode? En, hoe gevoelig is het materiaal? Het beleid zal zich vertalen in een reeks afspraken, waaronder een lichtbudget, en het aantal LUX-uren per jaar.

Waardering

Van de vier geselecteerde werken kregen de tekeningen waar Van Doesburg vooral zelf aan heeft gewerkt de hoogste artistieke en historische waarde toegekend. Zijn gouache op calqueerpapier, uniek in zijn ontwerp en door hemzelf ingekleurd, kreeg een hogere waardering dan de diazotype op velijn, waarvan de originele tekening is vervaardigd door Denis Honegger en Van Doesburg enkel getekend heeft op de kopie. De tekening van grafiet en Oost-Indische inkt op velijn werd gewaardeerd om zijn eenvoudige schoonheid. Reproducties, zoals de diazotype en blauwdruk (cyanotype), waar doorgaans, ook binnen de collectie van het instituut, meerdere kopieën van bestaan, kregen een lagere waardering.

Accepteer cookies om deze inhoud in te laden.

Veroudering

Om te kijken hoe veranderingen in de tijd de waardering beïnvloeden, heeft de RCE een Photoshopsimulatie gemaakt van het gedigitaliseerde object, op basis van de verwachte lichtgevoeligheid. In de simulatie kunnen reproducties het minste licht verdragen. Bij de diazotype vervagen de lijnen al vrij snel geheel, en de blauwdruk verbleekt met een verschuiving richting paars. Zolang de karakteristieke eigenschappen intact blijven, zoals de lijnen van de diazotype en de blauwe kleur van de blauwdruk, doet het verval weinig af aan de bruikbaarheid of waarde van het materiaal.

Gevraagd naar een strategie voor het tonen van deze kopieën, koos de groep aanvankelijk voor het rouleren van de verschillende versies. Toen duidelijk werd dat het gevolg daarvan zou zijn dat álle versies achteruit zouden gaan Agnes Brokerhof, Pieter Kuiper & Steph Scholten (2018) Spread or Sacrifice: Dilemma for Lighting Policies, Studies in Conservation, 63:sup1, 28-34, DOI: 10.1080/00393630.2018.1504439, veranderende de consensus. De ene keuze is niet noodzakelijk beter dan de andere, maar het is goed te weten wat het omslagpunt is van acceptabele naar onacceptabele verandering.

Ook interessant is de tekening op velijn, waarbij de verbruining van de drager juist het gevoel van ouderdom en historische beleving kan vergroten. De lijnen van de inkt en grafiet zullen nauwelijks veranderen onder invloed van licht. Er is een lichte vermindering van contrast maar die heeft echter nauwelijks effect op de leesbaarheid en op de waarde door de jaren heen.

Licht zal relatief weinig effect hebben op de met gouacheverf ingekleurde tekening. Eerder onderzoek Luc Megens, Rika Pause & Mariel Polman, Onderzoek van de pigmenten in de kleurontwerpen van Theo van Doesburg voor de Aubette in Straatsburg, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 9 november 2019. van een vergelijkbaar werk toonde aan dat Van Doesburg verf gebruikte met redelijk lichtechte pigmenten. De slechte hechting van de verf op een drager die daarvoor eigenlijk ongeschikt is en die uiteindelijk zal vergelen, levert naar verwachting meer schade op. Verfverlies is onacceptabel volgens de groep. Dit werk zou daarom op dit moment niet geschikt zijn voor raadpleging of tentoonstelling, maar zal eerst geconsolideerd moeten worden.

Vervolgstappen

Deze workshop was een voorbereiding op het gezamenlijk ontwikkelen van een lichtbeleid, inclusief verlichtingsplan voor tentoonstellingen en een bruikleenprotocol. Om beleid voor de gehele collectie van Van Doesburg op te stellen is, zal deze opgedeeld worden in categorieën van tekeningen waar licht vermoedelijk eenzelfde effect op heeft. Hierbij zijn de kwetsbaarheid en de waarde van de onderliggende werken ook van belang. Naar aanleiding van deze workshop is de wens ontstaan om meer lichtonderzoek te doen naar reproducties. Dat zal plaatsvinden binnen Invented from Copies, een van de onderzoeksprojecten van Architectuur Dichterbij. Hier wordt in 2022 een vervolg aan gegeven.

Architectuur Dichterbij

Een prominente positie in het programma Architectuur Dichterbij is weggelegd voor de collectie van Theo van Doesburg (1883-1931). Als architect, kunstenaar en oprichter van kunstenaarsbeweging De Stijl, heeft Van Doesburg een bijzondere cultuurhistorische waarde verkregen binnen de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw, met name vanwege zijn opvattingen over kleur en architectuur. Wereldwijd is Het Nieuwe Instituut in bezit van het grootste deel van zijn architectuurcollectie, dat zijn ontwerpproces en achterliggende ideeëngeschiedenis laat zien.

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van het rapport Workshop Licht op Van DoesburgBrokerhof, A.W., 2021, Workshop Licht op Van Doesburg, RCE projectnummer 2021-024, Amsterdam, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rijkserfgoedlaboratorium. van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Lees ook

Archief Van Doesburg: de keerzijde van bruikleenverkeer
04 april 2018

Eind 2017 is het De Stijl-jaar succesvol afgesloten, met talrijke tentoonstellingen waarin werk uit de collectie van het Nieuwe Instituut te zien was. Bruikleenverkeer is belangrijk voor de collectiemobiliteit, maar brengt ook altijd risico's met zich mee voor de conditie van het materiaal. Om die conditie op peil te houden wordt het werk van Theo van Doesburg voorlopig niet meer uitgeleend.

lees meer
De introductie van de blauwdruk in de architectonische ontwerppraktijk

Tot de jaren vijftig was het maken van een blauwdruk een gebruikelijke methode op architectenbureaus om tekeningen te reproduceren. Maar de introductie van deze techniek verliep niet zonder slag of sloot. Conservator Hetty Berens gaat in de collectie van Het Nieuwe Instituut op zoek naar de uitvinding en het gebruik van de blauwdruk vanaf 1870 tot 1920 in de Nederlandse architectuur- en ingenieurswereld. Van de eerste mislukte pogingen, tot een geprofessionaliseerd procedé, waardoor de egale, donkerblauwe blauwdruk gemeengoed werd.

lees meer